Οι ιδεολογικές διαδρομές του Νίκου Καζαντζάκη

H πολλαπλή αναγνώριση στο εξωτερικό, του Νίκου Καζαντζάκη, αποτέλεσε βασικό παράγοντα της αλλαγής και της δικής μας στάσης απέναντί του, η οποία παρατηρείται τα τελευταία χρόνια: πώς είναι δυνατόν να υποτιμούμε έναν Έλληνα συγγραφέα τον οποίο ο υπόλοιπος κόσμος τιμά; Πληθαίνουν πράγματι διαρκώς και στον τόπο μας οι σοβαρές μελέτες για το έργο του από παλαιότερους και νεότερους μελετητές.

Στο πλαίσιο ακριβώς αυτής της αλλαγής στάσης των φιλολόγων, των ιστορικών των ιδεών και των κριτικών έναντι του Καζαντζάκη, οι Εκδόσεις Διόπτρα —που έχουν αναλάβει να επανασυστήσουν συνολικά τον συγγραφέα, με νέες εκδόσεις— αποφάσισαν την έκδοση ενός συλλογικού τόμου, αφιερωμένου αποκλειστικά στις ιδεολογικές συντεταγμένες του καζαντζακικού έργου.

Το ερώτημα που θέλει να διερευνήσει ο παρών τόμος είναι αυτό: Ποιος ήταν ο στοχασμός αυτού του στοχαστή; Ποιοι ήταν οι κεντρικοί και σταθεροί άξονες της σκέψης του; Ήταν νιτσεϊκός μηδενιστής, μπερξονικός, μαρξιστής; Ήταν άθεος, χριστιανός, βουδιστής; Κομμουνιστής, σοσιαλιστής, εθνικιστής, φασίστας, φυλετιστής; Βενιζελικός αλλά και οπαδός των ιδεών του Δραγούμη; Πεπεισμένος Ευρωπαίος ή Ανατολίτης; Τι από όλα αυτά ήταν; Ή μήπως όλα σε διάφορες περιόδους της ζωής του;

Πίσω από όλες αυτές τις ενδεχόμενες ιδεολογικές αλλαγές και μετακινήσεις υπάρχει άραγε κάποιο σταθερό πνευματικό γνώρισμα; Υπάρχει κάποιο ενοποιητικό στοιχείο; Είναι ο ίδιος άνθρωπος εκείνος που αγιογραφεί τον Φραγκίσκο της Ασίζης (Ο φτωχούλης του Θεού) και εκείνος που γράφει τον Αντίχριστο;

Τα σχετικά ερωτήματα δεν σταματούν εδώ: Ποια η σχέση του με τον εβραϊσμό και ακόμη ειδικότερα με το σιωνιστικό κίνημα, ποια εικόνα των Εβραίων αποτυπώνεται στο έργο του; Τι συνάγεται για τη στάση του απέναντι στη γυναίκα από τα κείμενά του (και όχι από αβέβαιες βιογραφικές πληροφορίες τρίτων) και τι, γενικότερα, απέναντι στο σώμα και τη σεξουαλικότητα; Πόσο καλά γνώριζε το έργο των στοχαστών τους οποίους αναγνώριζε ως εμπνευστές και μέντορές του (ιδιαίτερα το έργο του Νίτσε και του Μπερξόν, του οποίου μάλιστα πρώτος μετέφρασε βιβλίο του στα ελληνικά); Πόσο τοις μετρητοίς πρέπει να πάρουμε, για τα υπό συζήτηση θέματα, την πνευματική αυτοβιογραφία του, την Αναφορά στον Γκρέκο;